Yanlış Nedensellik (Fallacy of False Cause)

Hiçbirimiz yanlış nedensellik tuzağına düşmek istemeyiz, ancak hayatta zaman zaman beklenmedik olaylarla karşılaşabiliriz. Bir sabah, koşturmaca içinde evden çıkarız ve tam da o gün trafik kazasına şahit oluruz. Hemen beynimizde şu düşünce belirir: “Eğer ben daha geç çıksaydım, bu kaza başıma gelmeyecekti.” İşte tam da bu noktada yanlış nedensellik dediğimiz şey devreye girmektedir. Olaylar arasında gerçek bir nedensellik bağı olmadığı halde, beynimiz hızla ilişkiler kurar ve bunları birbirine bağlar. Bu tuzak, hayatımızın farklı alanlarında bizi etkileyebilir ve kararlarımızı yanıltabilir.

Yanlış Nedensellik Nedir?

Yanlış nedensellik (İngilizce: Fallacy of false cause), insanların olaylar ve durumlar arasında yanıltıcı veya hatalı bir nedensellik ilişkisi kurmalarıdır.

Bu hata, özellikle korelasyon (correlation) ile nedensellik (causation) arasında bir eşitlik kurulduğunda gözlemlenir. Yani, olaylar arasındaki ilişki veya paralellik, birbirlerinin neden-sonuç ilişkisi olduğu izlenimini uyandırır. Bu durum, olaylar birbirleriyle gerçekten çok alakasız olsa bile insanları tuzağına düşürebilir.

Diyelim ki her yağmur yağdığında, arabanızı yıkamanızla birlikte yağmurun kesildiğini fark ediyorsunuz. Bu durumda, arabayı yıkamanızın yağmurun durmasına neden olduğunu düşünebilirsiniz. Ancak gerçekte, bu iki olay arasında doğru bir nedensellik ilişkisi bulunmamaktadır. Arabayı yıkamanız ve yağmurun durması arasında sadece bir korelasyon vardır ve birinin diğerini etkilediğine dair gerçek bir kanıt yoktur. Yağmurun durması veya devam etmesi, arabayı yıkamanızın bir sonucu değildir.

İskoçya’nın Hebrides Adaları‘nda yaşayan insanların saçlarında yaşayan bitleri sağlıkları için oldukça gerekli görmesinin nedeni de yanlış nedensellikti. Zira onlara göre bu bitler, kendilerine ev sahipliği yapan insanları terk ettiklerinde o insanlar hastalanır ve ateşlenirdi. Bitler yuvalarına tekrar geri döndüklerinde ise bu hastalar iyileşirdi. Bu gözlem, bölge sakinlerince etkili bir tedavi yöntemi olarak gmrülmeye başlanmıştı. Öyle ki, hastalanan insanlar ateşlerini düşürmek için bile isteyerek saçlarına bit yerleştirirlerdi.

İşin aslı, hasta insanların ateşi yükseldiğinde bitler saçlarından uzaklaşırken, adeta ayakları yanmışçasına oradan kaçmaya çalışırlardı. Hastanın ateşi düştüğünde ise yine eski yerlerine geri dönerlerdi. Ancak ada sakinleri için bu durum, sağlıklı olabilmeleri adına bitlerle birlikte yaşamaları gerektiğine dair bir inanışa yol açmıştı.

Evlerinde zengin kütüphaneleri bulunan ailelerin çocuklarının okulda daha yüksek notlar aldığına dair bir tweet okumuş olabilirsiniz. Eğer bu tweet, araştırmanın sonucunda ebeveynlerin kitap alışverişine yönelmelerine neden olduysa, bu durum yanlış nedensellik için güzel bir örnek daha sunmaktadır.

Zira aslında olan, daha yüksek eğitim seviyesine sahip ebeveynlerin, daha düşük eğitim seviyesine sahip ebeveynlere kıyasla, çocuklarının eğitimine daha fazla önem verme eğiliminde olmasıdır. Kendi eğitim seviyeleri yüksek olduğu için, çocuklarının da eğitim seviyelerinin yüksek olmasını istemektedirler. Bir bakıma, aynı sofrada oturan insanların benzer yemekleri yemesi oldukça doğaldır. Dolayısıyla, kitaplar değil, ebeveynlerin eğitim seviyeleri fark yaratmaktadır.

Yanlış nedensellik ve bu tür ilişkilerin sınırlarını göstermesi adına en güzel örneklerden biri, Almanya’da doğum sayılarının düşmesi ile leylek çiftlerinin sayısının azalması arasındaki bağlantıdır. Bu iki durumun 1965’ten 1987’ye kadar olan gelişimini çizdiğimizde, iki çizgi neredeyse tam olarak örtüşmektedir. Ancak, böylesi tamamen tesadüfi ilişkiler bize her korelasyonun otomatik olarak nedensellik ilişkisi anlamına gelmediğini göstermektedir.

Yanlış nedensellik bizi, doğru bir nedensellik ilişkisi olmadığı halde iki olay arasında bir ilişki olduğunu varsaymaya meyleder. Bu tür hatalar, sadece korelasyon veya tesadüfi ilişkilerin yanlış bir nedensellik ilişkisi olarak algılanmasıyla ortaya çıkabilir. Bu nedenle, korelasyonlar veya ilişkiler gözlemlese de, doğru bir nedensellik bağlantısı kurmak için dikkatli bir şekilde kanıtlara ve mantığa dayanmak önemlidir.

Kaynak:
➡️ To Read or Not To Read: A Question of National Consequence
➡️ Der Hund, der Eier legt. Erkennen von ehlinformation durch Querdenken